با توجه به عالم ذر، آيا انجام تكليف و بندگى ما لازم است؟ آيا اين تفكر صحيح است كه بگوييم چون در عالم ذر خداوند در مورد انسان‏ها به نتيجه رسيده و دنيا را فقط به اين دليل آفريده كه ما بفهميم، (مانند معلم و دانش‏آموز و امتحانات آخرترم) پس آيا اين درست است كه بگوييم ما اينها را قبول داريم پس ديگر نيازى به اين بندگى‏ها در دنيا نيست؟

پاسخ:

براى پاسخ به اين پرسش، اول بايد ديد «هدف خلقت انسان» چه بوده و اين كه اصلًا چرا خدا انسان‏ها را خلق كرد؟

و بعد با توجه به «هدف خلقت»، ببينيم آيا اعتقاد به عالم ذر كافى است يا خير؟

نگاهى گذرا به هدف خلقت در قرآن‏

برخى آيات، هدف آفرينش را «آزمايش و امتحان» «1» انسان‏ها معرفى كرده‏اند.

بعضى آيات، هدف آفرينش را پيدا كردن «علم و آگاهى» «2» از قدرت خدا مى‏دانند.

و آياتى نيز هدف آفرينش را «عبوديت و بندگى» «3» معرفى كرده‏اند.

برخى آيات، هدف آفرينش را رسيدن به «رحمت الهى» «1» عنوان كرده‏اند.

با دقت در هدف‏هايى كه قرآن و روايات براى آفرينش بيان كرده‏اند درمى‏يابيم كه شايد به ظاهر، اين هدف‏ها با هم مختلف باشند ولى در واقع هر كدام مقدمه‏اى براى ديگرى است، يعنى «علم و دانش» و «امتحان و آزمايش» هدف‏هايى هستند كه در مسير «عبوديت» قرار مى‏گيرند و «رحمت واسعه» خداوند نتيجه‏ى اين عبوديت است كه به «قرب الهى» منتهى مى‏شود.

حال با توجه به اين مقدمه، به پاسخ مى‏پردازيم:

پيمان ما با خداوند در عالم ذر

طبق آيه 172 سوره‏ى اعراف به اين صورت است كه ما در عالم ذر به پرسش خداوند كه فرمود: «الَسْتُ بِرَبُكُمْ» (آيا من پروردگار شما نيستم) پاسخ داديم «بَلى‏». يعنى قبول داريم كه تو پروردگار و آفريننده‏ى ما هستى (سرچشمه‏ى هستى تويى).

اما سخن در اينجاست كه فقط «گفتن» و جواب مثبت دادن، «ملاك» نيست، بلكه خداوند به انسان فرصتى داده و او را در ميدان انواع آزمايشات و امتحانات قرار داده تا معلوم شود كه او در پايبندى به توحيد چقدر استقامت دارد.

و جوابى كه در عالم ذر به خداوند داده است اين «معلوم شدن»، براى ما انسان‏هاست و اما براى خدا به اين معنا نيست كه خداوند نمى‏داند، بلكه خداوند در مورد انسان‏ها و همه موجودات همه چيز را مى‏داند و اين موضوع به بحث علم در مرحله ذات و يا همان علم ذاتى خداوند مربوط مى‏شود و چون خداوند عالم به كل مخلوقات و احوال مخلوقات از ازل تا ابد است مى‏توان پذيرفت كه خداوند مى‏داند چه تعداد از انسان‏ها بهشتى، و چه تعداد جهنمى هستند.

بعلاوه و مهم‏تر از همه اين كه، اگر خداوند براساس علم خودش، بهشتيان را به بهشت و جهنميان را به جهنم ببرد و اصلًا در اين دنيا نياورد و فرصت انجام عمل خوب و يا بد را به آنها ندهد، خلاف حكمت خود و هدف خلقت انسان عمل كرده است و ممكن است جهنميان به خداوند شكوه كنند كه: «چرا به ما فرصت انجام عمل ندادى؟ چه بسا عمل خوب انجام مى‏داديم و بهشتى مى‏شديم» كه اين شكوه و خواسته آنان هم حق است.

اما بعد از مقدمات فوق جواب اصلى پرسش را اين طور بيان مى‏كنيم كه درست است كه در نزد علم ذاتى پروردگار مقصد انسان‏ها و بلكه تمام موجودات مشخص شده است اما اين يك بُعد قضيه است و بُعد ديگر آن اعمال و رفتار ما انسان‏هاست كه مى‏تواند بهشت و يا دوزخ را براى ما رقم بزند، اين دو بُعد، در به مقصد رسيدن انسان، همراه هم هستند.

و همان طور كه از آيه استفاده مى‏شود اين دنيا همان جايى است كه خداوند به ما فرصت عمل و بندگى داده تا انسان‏ها به پرسش خداوند در عالم ذر البته در «غالب عمل» كه بسيار مهم‏تر و فراتر از «گفتن» و اعتقاد پيدا كردن است جواب مثبت دهيم. و لباس «عمل» به قامت «قول» خود بپوشانيم.

به عبارت ديگر اين «عمل و بندگى» در كنار «اعتقاد صحيح» است كه انسان را بهشتى و يا جهنمى مى‏كند، و اين دنيا محل عمل است تا اين كه هر انسانى با عمل خود به سرمنزل مقصود برسد و نهايتاً به كمال قُرب الهى رهنمون گردد.

اگر فقط صرفِ اعتقاد پيدا كردن و آن هم در عالم ذر باشد كه انسان در آنجا هيچ راه كمال نپيموده و تلاشى براى رسيدن به خدا نكرده است و انتظار اين كه به بهشت برود، خيالى بيش نيست. چنين شخصى به مانند كسى است كه به واجب بودن نماز اعتقاد دارد و مى‏داند كه در سايه نماز بقيه‏ى اعمال و واجبات هم مقبول درگاه خداوند واقع مى‏شود، اما اين شخص نماز نمى‏خواند و از به‏جا آوردن آن روى گردان است چنين شخصى هيچ گاه نبايد آرزوى بهشت را بكند.

چرا كه بهشت را به «بهاء» دهند نه به «بهانه»! و بهاء همان عمل صالح و نيكوست.

__________________________________________________

 (1). ملك/ 2 و هود/ 7

 (2). طلاق/ 12

 (3). ذاريات/ 56

__________________________________________________

 (1). هود/ 119- 118

مقصود از عالم ذر چيست؟

پاسخ:

آياتى از قرآن كريم به پيمانى كه خداوند از انسان‏ها گرفته، اشاره كرده است، اما مهم‏ترين اين آيات كه مفسران نيز به تبيين و توضيح اين پيمان پرداخته‏اند آيات 172- 174 سوره‏ى اعراف مى‏باشد.

مهم‏ترين پرسش كه در اينجا مطرح است اين است كه اين «ظهور» و «بروز» كى واقع شده؟ وبه چه‏صورت انجام گرفته است؟ وخلاصه منظور از «عالم ذر» چيست؟

در پاسخ به اين سؤال و شرح عالم ذر و تفسير آيه فوق حداقل شش قول وجود دارد كه هر كدام را جمعى يا بعضى از دانشمندان اسلامى پذيرفته‏اند: